EUREKA, EUREKA !!!

Bu sözler pek çoğumuzun bir yerlerde duyduğu, aslında bilimsel yöntemin ilk özgün örneğini ortaya koyan büyük bir bilim insanına ait. Bu yazımda size Siraküz’lü Archimedes anlatacağım.

Archimedes MÖ 287-212 yılları arasında Sicilya’nın Siraküz kentinde yaşamıştır. Ailesi Grek kökenlidir. Babası dönemin tanınmış bir astronomuydu. Archimedes eğitimini dönemin bilim merkezi ki ilk uluslararası araştırma merkezidir de aynı zamanda İskenderiye’de tamamlamıştır. Eğitimi sırasında Öklid geometrisi ve matematik çok ilgisini çekmişti. Siraküz’e döndükten sonra bu alanlarda çalışmaya devam etmiştir. Archimedes çok yönlü bir bilim insanıydı çalışma alanları arasında fizik, hidrostatik, matematik, geometri, savaş mühendisliği vardı.

Hikâyeye göre Siraküz’ün kralı bir gün şaşalı altın bir taç yaptırmak ister. İstediği gibi bir taç yaptırır ancak şehirde altına gümüş karıştırıldığı iddiası dolaşmaktadır. Söylentiler krala kadar gider ancak kral ince bir işçilikle işlendiği için tacı eritip kontrol ettirmek istemez ve Archimedes’e gider. Archimedes de düşünmeye başlar banyo yapmak üzere bulunduğu yerde küvete ayak atınca su düzeyinin yükseldiğini fark eder, oturunca suyun taştığını görür ve hemen suya daldırılan bir nesnenin oylumunun, yapısal biçimi ne olursa olsun, taşırdığı suyun oylumu ile belirlenebileceğini anlar. Suyla dolu bir kaba tacı daldırır, oylumu taşan suyun oylumuna denk altın parçasıyla tacı tartar. Nihayetinde tacın saf altından olmadığı ortaya çıkar. Ancak daha önemlisi burada gözlem, deney ve hipotez bir arada bulunmaktadır.

Bir başka gözlemi ile küvete oturduğunda, su düzeyindeki yükselmenin yanı sıra gövde ağırlığında hissettiği hafifleme. Bu ikinci gözlem onu, sonucu bakımından çok daha önemli yeni bir ilişki kurmaya götürür: Hafiflemenin taşan suyun ağırlığına eşit olması bu  demektir ki, sudan daha yoğun bir nesne, suya daldırıldığında, taşırdığı duyun ağırlığınca ağırlığından yitirir.

Archimedes’in kaldıraçları temelini oluşturan iki önermeyi öncül olarak almıştır:

1-      Destek noktasından eşit uzaklıkta bulunan eşit ağırlıklar dengede kalır.

2-      Destek noktasından eşit olmayan uzaklıklardaki eşit ağırlıklar dengeyi bozar; daha uzakta olan ağır basar.

Hatta Archimedes tarihe geçecek ‘’Bana bir dayanak gösterin, tüm dünyayı yerinden oynatayım.’’ Sözünü de söyleyen kişidir.

Romalıların Siraküzü işgali sırasında Archimedes’in kurduğu ve temel mantığı kaldıraç sistemine dayanan savaş düzeneği sayesinde Siraküzlüler yaklaşık 3 yıl bu işgale dayanmışlardır.

Bu tarihe geçmiş bilim insanının sonu ise hayli üzücüdür. Siraküz düştüğünde Romalıların komutanı şehrin savunması sırasındaki becerisinden dolayı Archimedes’e hayli saygı duyuyordu. Askerlerinden birini evine gönderir. Archimedes ise bu esnada çalışmaktadır, asker içeri girdiğinde yerde çalıştığı ve kuma çizdiği dairelerime basma der. Asker ise bu sözün ardından öfkesinin kurbanı olup bu ilkçağ dehasını orada öldürür. Bu hikaye bazı kaynaklarda farklı anlatılsa da Archimedes’in Romalı askerler tarafından öldürüldüğü bilinmektedir.

‘’Bana bir dayanak gösterin, tüm dünyayı yerinden oynatayım.’’ Archimedes

Kaynakça

Yıldırım, C. (1995) Bilimin öncüleri Ankara: Tübitak Yayınları